باسمه تعالی
عنوان :
نگاهی به الگوی تدریس کاوشگری علمی
نگاهی به الگوی تدریس کاوشگری علمی
چکیده :
کاوشگری هنرودانش پرسیدن وپاسخ دادن به سوالات وحل مشکل است ، سوالاتی که می تواند پاسخ کامل یاناقص داشته باشد ، این سوالات توسط معلم طرح می شودودانش آموزان رابه سمت یافتن پاسخ می کشاند آنان درحین یافتن پاسخ باسوالات متعدددیگری نیزمواجه می شوندکه جهت پاسخ گویی به آنهانیزدست به کاوش وتحقیق می زنند.
استفاده ازالگوی کاوشگری درتدریس هم برای دانش آموزمنافعی رادربرداردوهم برای معلم : به دانش آموزان کمک می کندتادست به تحقیق وابتکاربزنندومهارت های حل مسئله ، قدرت خلاقیت وتصمیم گیری خودرابالاببرند وبه معلم نیزکمک می کندتاباشناخت همه جانبه وکامل ازدانش آموز ، مهارت های تدریس خودراافزایش داده به نتیجه ای سودمند وباورنکردنی دست یابد.
البته استفاده ازاین روش ایرادهایی هم داردکه درادامه به آن می پردازیم .
مقدمه :
هرکس دانش آموزد وآن رابه کاربندد وبرای خدابه دیگران یاددهد ، درملکوت آسمان ها به بزرگی یادمی شود.
امام صادق (ع)
اساسادرجوامع مختلف الگوهای تدریس راراهی به سوی سازمان دادن به آموزش وپرورش خودمحورمی یابیم وبایاددادن مهارت های یادگیری به شاگردان زمینه ای رافراهم می کنیم که آنهاخردمندتریاد بگیرند . یکی ازالگوهای بنیادی درامرآموزش چه درمرحله ی تدریس وچه درمرحله ی تالیف ، الگوی کاوشگری علمی وآموزش کاوشگری است.
همواره بایستی این موضوع را درنظرداشت که هرتجمعی به نام کلاس ذاتاقادربه تقویت یادگیری وآموختن نمی شود ، به عبارتی هرمحیط آموزشی ، هررفتارآموزشی وهرمنظومه ای که برای گذراندن وقت خلق می کنید ، کیفیت زندگی راتقویت یاتضعیف می کند ، بنابراین سعی می کنیم با بررسی روشهاو الگوهای صحیح آموزش چه درمرحله ی تدریس وچه درمرحله ی تالیف زمینه ای رافراهم کنیم که منظومه ای به نام کلاس نه تنهازمینه ی تضعیف یادگیرندگان رافراهم نکند، بلکه بسترتقویت چشم گیر آنهاباشد. اساساالگوی کاوشگری علمی سعی داردبه فراگیران علوم ، روش تدوین فرضیه واستدلال علی رابیاموزد .
کاوشگری یعنی چه ؟
کاوشگری یعنی مدام پرسیدن
کاوشگری هنرودانش پرسیدن وپاسخ دادن به سوالات است امانه هرسوالی ، بلکه سوالات خوب . سوالاتی که دردسترس هستند سوالاتی که می توانندجواب های ناقص یاکامل داشته باشند وسوالاتی که به آزمون هاومطالعاتی معنادارمی انجامند.
درحین کاوشگری ، معلم می تواند به طرح سوالاتی بپردازد یادانش آموزان راواداردتاسوالات خودشان را مطرح کنند. این سوالهااغلب بازهستندوفرصتی رادراختیاردانش آموزان قرارمی دهندتابررسی های خودراهدایت کنندوپاسخ هایشان را( نه فقط یک پاسخ درست ) خودشان بیابند وبه احتمال زیاد باسوالات بیشتری روبرو شوند.
کاوشگری ، کاری است که عالمان انجام می دهند . دانش آموزان راه ورسم عالم شدن رایادمی گیرندومی آموزندفراترازصرف مفاهیم وواقعیت ها ، فرآیندهای مربوط به ایجاداین مفاهیم وواقعیت هارانیزبیاموزند.
دانش آموزان باکاوشگری به تجربه های عینی وفعال مجهزمی شوند . آنهادست به ابتکارمی زنند ولی درخود، مهارت های حل مسئله ، تصمیم سازی وتحقیق راایجادمی کنند . این مهارت هاآنهارا به صورت یادگیرنده های مادام العمردرمی آورد.
گاوشگری درمراحل مختلف رشدخود به دانش آموزان این امکان رامی دهد که روی مسائل مشابه کارکنندوحتی دریافتن راه حل های آنها باهم همکاری کنند.ضمن آنکه هردانش آموزبایدازاستعدادهای خاص خوداستفاده کند .
کاوشگری ، مستلزم تلفیق رشته های چندگانه است . دانش آموزان هنگام بررسی ومطالعه ، سوالاتی خواهندپرسید که شامل علوم تجربی ، ریاضیات ، مطالعات اجتماعی ، هنرهای زبانی ومهارت های فنی وهنری است.
کاوشگری ، مستلزم ارتباط است . دانش آموزان بایدسوالهای منسجم ومعنادارطرح کنند ونتایج رابه صورت شفاهی یاکتبی گزارش دهند . به این طریق است که آنهابه یکدیگریادمی دهند وازیکدیگریادمی گیرند.
کاوشگری به معلمان امکان می دهد که درباره ی دانش آموزان خوداطلاعاتی داشته باشند وبدانندکه آنهاچه کسانی هستند ، چه می دانندوچگونه فکرشان رابه کارمی اندازند . این بینش ها معلمان راقادرمی کند دانش آموزان رادرکسب علم یاری کنند.
هنگام کاوشگری ، معلمان بایدمراقب باشند که فراوانی رهنمودها وسوالها وپاسخ ها ، کل یادگیری رااز فرآیند کاوشگری خارج نکند
کاوشگری حق دانش آموزانی است که برای آموزش خوداحساس مسولیت می کنند.
اولین گام درمسیرآموزش برمبنای این الگو ، آموزش شناسایی مساله وسپس استفاده ازشیوه ی صحیح برای حل آن است یعنی ابتدامابه عنوان معلم وراهنمابه توصیف مسئله یامشکل می پردازیم وازدانش آموزان می خواهیم تاازطریق راههای مختلف جمع آوری اطلاعات ازجمله :مشاهده ، عکس ، نمودار ، مصاحبه و...به حل مسئله بپردازند.
دومین گام تاکید بربررسی علمی است ؛ به عبارت دیگردراین الگوسعی داریم بیاموزیم که درک فرآیند علوم برفهم فرآورده های علوم تقدم دارد . یعنی شایدبسیاری ازمردم دردرک فرآورده های علوم تواناباشندولی ممکن است دردرک روش های کاوشگری وفرآیندشکل گیری وتولیدآن فرآورده ها عاجزباشند . امااین سوال پیش می آید که درک فرآیندعلوم وچگونگی رسیدن به فرآورده ی حاصل چه اهمیتی دارد؟
اولین اهمیت این موضوع امکان تغییر شیوه ی استفاده از نتیجه ی حاصل یا تغییر کاربرد یافته ی مورد نظر در شرایط مختلف زیستی بشر است.دومین اهمیت آن ارتقاء سطح یافته ها و مرتبط کردن موضوعات متفاوت در طول تکامل زندگی بشر است.به عنوان مثال اگر ما کودکی را بر روی پله ی سوم یک نردبان قرار دهیم ،شاید او نتواند پله ی چهارم وپله های بعدی را طی کندولی اگر او با صرف وقت و به کار گیری تلاش خود و حتی با چند مرتبه زمین خوردن ،بیاموزد که پله های اول تا سوم را طی کند ،چه اتفاقی می افتد؟سطحی ترین نتیجه ای که می توان گرفت این است که در این شیوه وقت زیادی تلف می شود ولی با کمی نگاه عمیق تر درمی یابیم که اولاً او بالا رفتن را آموخته است و به سرعت پله های بعدی را بالا خواهد رفت ،ثانیاً او هنر آموختن بالا رفتن از پله ها را نیز درک کرده و در بالا رفتن نسل بعدی خود معلم حرفه ای و با تجربه ای خواهد بود.
از همین مثال ساده اشکالات و فایده های الگوی کاوشگری علمی نمایان می شود.سعی می کنیم به زبان ساده وقابل درک برخی از آنها را مطرح کنیم:
ایرادها
1. اجرای این الگو در امر آموزش نیازمند صرف وقت زیادی است.
2. اجرای این الگو گاهی به علت وجود دشواری و طولانی شدن انتقال مطلب ، برای فرد فراگیر خسته کننده و گاهی قابل ترک خواهد بود.
مزایا
1. در این الگو فرد فراگیرنده بدون ایجاد مزاحمت برای مربی تداوم راه علمی را طی می کند و با توجه به پتانسیل های خود ممکن است خلاقیت ها و نوآوری ها وسرعت بیشتری در توسعه ی آن راه علمی ارائه کند.
2. فرد فراگیرنده به نسل بعد آموزش دهندگان می پیوندد و در انتقال اکتسابی این صنعت به نسل های بعد گام بر می دارد، چون ارزش یادگیری به این شیوه را به طور عملی درک می کند.
برای این که هدف و شیوه ی این الگو را به خوبی تفسیر کنیم .به مثال زیر درباره ی شیوه ی تالیف دقت کنید.
مدل ساده و معمول تالیف
· گیاهان دانه دار شامل دو گروه بازدانگان و نهان دانگان هستند.
· اولین جانداران پر سلولی ساکن خشکی گل سنگ ها بوده اند.
· در جو اولیه ی زمین اکسیژن وجود نداشته است.
مدل کاوشگری علمی در تالیف
· دانشمندان بر اساس شواهد فعلی گیاهان دانه دار را به دو گروه بازدانگان و نهان دانگان تقسیم می کنند.
· براساس یافته های دانشمندان احتمالاً اولین جانداران پر سلولی ساکن خشکی گلسنگ ها بوده اند.
· براساس یافته های فسیلی و سایر مدارک علمی به نظر می رسددر جو اولیه ی زمین اکسیژن وجود نداشته است.
همانطور که ملاحظه می شود روش به کار گرفته شده در این الگو موجب می شود که دانش آموز جایی را برای به تکامل رساندن علم بیاید و احساس موثر بودن را در تغییر روند تکامل علمی مشاهده کند و ضرورت این حس بر این موضوع استوار است که به هر حال دانشمندان جایزالخطا هستند و بخش زیادی از اهمیت الگوی کاوشگری علمی کمک به اصلاح همین خطاها و اشتباهات است.
کاوشگری ومهارت های تدریس
کاوشگری ، فرصت هایی برای معلمان فراهم می کند که بدانند ذهن دانش آموزان چه گونه کارمی کند. این بینش ها می تواند برای ایجادشرایط مناسب یادگیری مورداستفاده ی معلمان قرارگیرد وزمینه ی کسب علم را برای دانش آموزان فراهم آورد.
برخی ازمهارت هایی که معلمان هنگام استفاده از کاوشگری یادمی گیرند عبارتنداز:
- بدانیم چه موقع زمینه ی تشویق دانش آموزان رافراهم کنیم .
- بدانیم به یک دانش آموزخاص چه رهنمودهایی ارائه کنیم .
- بدانیم به آنهاچه نگوییم (پاسخ رافاش نکنیم ) .
- بدانیم چگونه رفتارهای دانش آموزان راازروی چالش هایی بخوانیم که باآنهاروبروست وبرای توصیف رفتارهایش ، موقعیت های یادگیری معناداری راطراحی کنیم.
- بدانیم چگونه به دانش آموزان کمک کنیم تادرحل مسائل بایکدیگرهمکاری کنند.
- بدانیم چه موقع مشاهدات ، فرضیه هایاتجربه ها معنادارمی شوند.
- بدانیم چگونه ابهام رابپذیریم .
- بدانیم چگونه ازاشتباهات به طورسودمند استفاده کنیم.
- بدانیم چگونه دانش آموزان راراهنمایی کنیم تابدانندکنترل بررسی ها ومطالعه هابه معنای ازدست دادن کنترل کلاس نیست.
شکوفایی روحیه ی کاوشگری ونقش مهم مدرسه ها
1- نمره دانش آموزفقط یکی ازملاک هاباشد
اگردانش آموزاحساس کند ، فقط نمره نیست که اهمیت بیش تری دارد ونمره درارزیابی هاتنهاملاک خوب بودن نباشد ، کسب نمره بیش تربرای وی حکم یکی ازهدف ها راپیدامی کندنه این که مهمترین هدف باشد . درچنین فضایی تلاش برای خلاقیت ونوآوری برای دانش آموزمعنای بیشتری خواهدداشت .
2- روش های تدریس مبتنی برکاوشگری علمی
پرهیز ازروش های سنتی که مهارت کلامی معلم ، محوراداره ی کلاس است وترویج روحیه ی کاوشگری سبب می شود دانش آموزدرفرآیندتدریس ویادگیری وایفای یک نقش فعال ، فرصت مشارکت بیش تری پیداکند. دانش آموزی که دراین نوع سیستم تحصیل می کند، راه های جدیدی رابرای بروزاستعدادهای خلاق می یابدوبه تدریج تحرک وپویایی خودرادراین زمینه افزایش می دهد.
3- شناخت معلم ازشیوه های پرورش خلاقیت
آشنابودن معلم یامربی باشیوه های پرورش خلاقیت دانش آموزان یک کمک کننده ی بزرگ دراین زمینه به شمار می آید. معلمی که شناخت صحیحی از ماهیت خلاقیت ، موانع وروش های پرورش داردمی توانداقدام مفیدی برای بروز استعدادهای خلاق دانش آموزان خوددرکلاس انجام دهدومی تواندآگاهانه وبه مرورزمان کلاس درس خودرابه محیطی تبدیل کندکه درآن خلاقیت دانش آموزشکوفامی شود.
4- تامین حداقل امکانات انجام فعالیت های خلاق دانش آموزان
بسیاری ازفعالیت های خلاق ، نیازمندهزینه هاوامکانات خاصی نیست وبیش ترآن هابااندکی تغییردرروش های تدریس واستفاده ی بهینه ازامکانات وفضای آموزشی موجوددرمدرسه هاقابل اجرااست ، استفاده ی بهینه ازآن امکانات برای انجام برنامه های پرورش خلاقیت درکلاس ومدرسه ،تاثیری سازنده برعلاقه وانگیزه ی دانش آموزان برای شرکت دراین برنامه هامی گذارد.
5- اهداف ومحتوای کتاب های درسی
موضوع اهداف وکتاب های درسی مبحثی بسیارگسترده است وازجوانب مختلف قابل بررسی است .امادراین جاتااین حدبه آن اشاره می شودکه چنان چه دریک نظام آموزشی اهداف ومحتوای کتاب های درسی درراستای پرورش خلاقیت تدوین شده باشد ، مسلمادانش آموز آزادی عمل وتوانایی لازم راپیدامی کندتاپاراازچارچوب کتاب درسی خودفراتربگذاردودرنتیجه اومی آموزدتاصرفادرمحدوده ی کتاب درسی خودنیندیشدوآن راتنهامنبع آموزش نداند.
6- توجه به تفاوت های فردی دانش آموزان
درنظرگرفتن این واقعیت که هردانش آموزدرعین اشتراکاتی که باسایردانش آموزان دیگردارد، یک انسان منحصربه فرداست ودارای استعدادها، علاقه هاوکشش های ویژه ی خودنیزهست ،سبب می شودمعلم دیدونگرشی متناسب باویژگی های هریک ازدانش آموزان داشته باشد.این نوع نگرش درحوضه ی پرورش خلاقیت یک مشوق اساسی به حساب می آیدوبه ویژه رشدسریع تردانش آموزان خلاق رابه دنبال خواهدداشت .
7- پذیرش ایده های جدید
اجتناب ازتفکرات کلیشه ای ، راه حل های معمولی وتجربه های تکراری می توانددرمعلم ودانش آموزان درکلاس های درس سبب تقویت روحیه ی پذیرش ایده های جدیدشود.
برای دانش آموزی که ازتفکرخلاق برخورداراست ومیل به خلق ایده های نووغیرمعمول دارد، بسیارخوشحال کننده خواهدبودکه ایده هاوافکارش موردتوجه معلم ودانش آموزان قرارگیرد .
این دانش آموزان به تدریج نوگرایی واین نوع تفکرخودرابه عنوان نقطه ی قوتی درخودتلقی می کنندواحساس غیرعادی بودن دردانش آموزان خلاق به وجودنمی آید.
8- ارائه ی تکالیف درسی متناسب به دانش آموزان
انجام تکالیف درسی باید بخش متناسب وبه اندازه ای ازوقت دانش آموزان رابه خوداختصاص دهد.درمواردی که به دانش آموزتکالیف زیادی داده می شودواوناچارمی شودهمه ی توان وانرژی فکری خودرابرای انجام آن تکالیف صرف کند، دیگرفرصت وهم چنین توانایی چندانی برای پرداختن به فعالیت های دیگرنخواهدداشت. تکلیف های متناسب وبه اندازه می تواندسبب علاقه مندی وتمایل آن هانسبت به فعالیت های دیگرازجمله فعالیت های خلاقانه شود که غالبانیازمندآرامش فکری وروانی است.
نتیجه گیری :
در جمع بندی موضوع نظر خوانندگان گرامی را به چند موضوع جلب می کنم:
1. اساس الگوی کاوشگری ،آموزش برای درک این مطلب است که ماهیت علم آزمایشی بوده و سعی دارد به جای ارائه ی یافته های قطعی ،روایت کاوشگری را به کار گیرد و دانش آموز با بررسی تاریخچه ی موضوع و پیگیری مطالب مربوط به آن دور کاوشگری را بیاموزد و از طریق ادراک ،آزمایش و بررسی علمی و نهایتاً بررسی نمونه های کاوشگری پاسخ موضوع را بیابد.
2. به نظر می رسد در کتاب های درسی ما،طرح تفکر های نقادانه در کنار مطالب درسی و همچنین ارائه ی کتاب های آزمایشگاه سعی دارد پروسه ی آموزشی مدرسه ها را به سوی علمی کردن الگوی کاوشگری سوق دهد ولی آنچه دانشمندان ارائه دهنده ی این الگو برای میسر شدن اجرای این الگو بر آن اسرار داشته اند شامل چند نکته ی ضروری است:
الف. وجود معلمان آگاه ،با تجربه و دل سوز و دارای دانش کافی برای اجرای این الگو ضروری است تا بتوانند برای فراگیران فرصت هایی را خلق کنند تا امکان مشارکت دانش آموزان در دور کاوشگری میسر شود.
ب. یکی از اشکالات اجرای الگوی کاوشگری پیش بینی زمان کافی تدریس و تحقیق برای دانش آموزان است.
3. متخصصان علوم تربیتی و فیزیولوژی در برخی موارد مدعی شده اند که یادگیری دانش آموزان نسبت به والدین سریع تر است و این مربوط به اختلاف ضریب هوشی آنها یا شاید قدرت ادراک در سنین مختلف است.ولی واقعیت این است که امروزه تحقیقات نشان می دهد ، یکی از عوامل موثر در یادگیری سریع دانش آموزان تلاش برای آموختن ضروریات زندگی و سعی در رسیدن والدین به سطح بالاتر آگاهی و علمی است ،بنابراین الگوی کاوشگری از طریق باز کردن دریچه های مقابل چشم دانش آموزان و نشان دادن افق های علمی و تحقیقاتی دانش آموزان را ترغیب می کند که تلاش بیشتری کنند و علوم را به عنوان مطالب ثابت،قطعی،محدود و غیر قابل توسعه و تکامل ندانند.
امیدوارم مطالب ذکر شده گامی در راستای تامل در شناخت ضعف ها و تفکر برای یافتن راه ها باشد .از آنجا که هدف خدمت به جوانان خوب این مرزوبوم است،با خود می گوییم(( یا راهی خواهیم یافت یا راهی خواهیم ساخت!))
منابع :
1- نورمن بودنیس – ترجمه دکترحسن ستایش – روزنامه همشهری -27خرداد-برگرفته ازمجله آزمون - انتشارات کانون قلم چی
2- دکترمهرداد عالی پورهریسی – مدرس ومولف کتاب های زیست شناسی – برگرفته ازمجله آزمون – انتشارات کانون قلم چی
3- افشین سلیمانی (کلاس خلاقیت ) انتشارات انجمن اولیاء ومربیان ، تابستان 81 – برگرفته ازمجله آزمون – انتشارات کانون قلم چی
