سایه سنگین کتاب های آموزشی غیراستاندارد

شما دانش آموزان کلاس اولی از همین امروز شروع کنید، گام به گام با شما هستیم، کتابهای کار، ویژه پیش دبستانی ها، دفترهای تمرین ریاضی و حسابان را از ما بخواهید، 1124 سؤال علوم همراه با پاسخ نامه کاملا تشریحی، تست زنی را با ما تجربه کنید اگر دوست دارید و آرزو می کنید جزو تک رقمی های کنکور باشید کتابهای راهنمای استاندارد ما را حتما بخوانید و با سی دی های آموزشی پیش روید، نمونه سؤالات امتحانی مدارس نمونه را از انتشارات ما تهیه کنید و...این عناوین تنها بخشی از تبلیغات گسترده کتابهای کمک آموزشی است که طی چند سال اخیر، در ابتدا به بهانه تقویت بنیه علمی دانش آموزان وارد فضای آموزشی شد و امروزه نه تنها بصورت یک مد درآمده، بلکه بخشی از کلاس و پرستیژ مدارس محسوب می شود و چنانچه بعضا مدیر یا معلمی از کتابهای کمک درسی بیشتری استفاده کنند، آن مدرسه نیز در زمره مدارس نمونه و خوب قرار می گیرد که متأسفانه در این چرخه مدیران این گونه مدارس به منظور دریافت بیشتر شهریه از والدین، خواسته و ناخواسته جیب ناشران سودجو را پر از پول کرده و از سوی دیگر هم قدرت تحلیل و تفکر را از دانش آموز می گیرند.
به اعتقاد کارشناسان مسائل آموزشی امروزه کتابهای کمک آموزشی در مدارس کشور چنان شانه به شانه کتابهای درسی حرکت می کند که گویی بزودی پای ثابت کلاسهای درس تبدیل می شوند و این در حالی است که آموزش و پرورش از ممنوعیت تدریس کتابهای کمک درسی در مدارس خبر می دهد.
برای پیدا کردن کتابهای کمک آموزشی دیگر نیازی نیست روانه خیابان انقلاب یا مراکز شهر شوید، چرا که در تمام کتابفروشی ها و حتی برخی کتابخانه های محلات، این کتابها یافت می شود. از کتابهای مکمل و سنجش تا تست و تشریحی و از آموزش گام به گام تا معلم خود باشیم و...
کتابهای درسی که روزگاری با تحقیر از آنان به عنوان حل المسائل یاد می شد امروزه بر کلاسهای درسی، سروری می کنند.
ضرورت تألیف، چاپ و تدریس کتابهای کمک آموزشی، معیارهای استاندارد بودن این گونه کتابها، چگونگی نظارت مسئولان آموزش و پرورش بر محتوای کتابهای کمک درسی و دلایل ممنوعیت آن در ساعات رسمی مدارس نیز مهمترین محورهای مورد بحث و بررسی ما در سه شماره گزارش پیش روست.
کتابهای کمک آموزشی مفید یا مضر
در بسیاری از مدارس، معلمان از دانش آموزان می خواهند تا در کنار کتاب درسی یک کتاب کار هم تهیه کنند. اجبار دانش آموزان به کتابهای کار و کمک آموزشی اگرچه در دوره راهنمایی و متوسطه بیشتر است، اما در مقطع ابتدایی هم در حال تبدیل شدن به یک رویه است. معلمان انگیزه اصلی خود از معرفی کتاب کارهای موجود در بازار را تمرین بیشتر و تکرار مفاهیم درسی می دانند و تدریس این کتابها را علاوه بر کتاب رسمی خود، زحمت مضاعف اما نتیجه بهتر در یادگیری و آموخته های بچه ها می دانند و می گویند از بابت معرفی این گونه کتابها هیچ گونه منفعت مادی نصیب آنها نمی شود، اما در هر حال بین خود معلمان و مدیران هم برای تدریس و استفاده از کتابهای کمک آموزشی اختلاف نظرهای زیادی وجود دارد.
خانم صبرآموز، معلم دینی و اخلاق مدرسه راهنمایی فجر صادق با اشاره به اینکه تدریس کتابهای کمک آموزشی در مدارس ضروری است، درخصوص دلایل این ضرورت به گزارشگر کیهان می گوید: «با توجه به اینکه بچه ها برای آموزش و ارتقای بنیه علمی نیاز به تکرار و تمرین بیشتر دارند، این نیاز با تدریس کتابهای کمک آموزشی برطرف می شود همچنین در این گونه کتابها چون مسائل از دیدگاه طراحان با سؤالات متفاوت و به صورت کاربردی تدوین می شود، بنابراین در کنار کتاب درسی در پیشرفت تحصیلی دانش آموزان هم مؤثر است.»
وقتی از این معلم سؤال می کنم مگر در کتابهای درسی نمی توان این تکرار و تمرین ها را داشت و یا نقصی در مطالب آن وجود دارد که این همه بر ضرورت تدریس کتابهای کمک درسی، تاکید می کنید، می گوید:«مهمترین نقصی که در کتابهای موجود درسی وجود دارد این است که کتابها همزمان با نسل امروز بچه ها تغییر نمی کند و مطالب آن به روز نیست، حال آنکه بچه های ما بسیار خلاق هستند و ذهن بازی دارند و نسبت به مسائل روز آگاهتر می باشند.»
خانم جباری هم که معاون مدرسه دخترانه فجر صادق در مقطع راهنمایی است، نظر خود را در خصوص سوژه گزارش اینطور مطرح می کند:«سطح علمی کتب درسی پایین تر از حد استاندارد است و با توجه به اینکه نظارت دقیقی بر کار چاپ کتابها صورت نمی گیرد بنابراین می بینیم کتب درسی موجود با اشکالات متعددی روبرو است و همین مسئله باعث می شود مدیران و معلمان برای رفع این مشکلات به کتابهای کمک درسی ولو با صرف هزینه های زیاد روی آورند، البته از این نکته هم نباید غافل شد که کتب کمک آموزشی هم خالی از اشکال نیست.»
این معاون مدرسه راهنمایی در ادامه با اشاره به اینکه کتابهای درسی برای سطح هوشی متوسط دانش آموزان و ضریب هوشی 15 به پایین تهیه و تدوین می شود، خاطرنشان می کند: «معلمان و مدیران برای اینکه سطح علمی بچه هایشان هم ردیف دیگر دانش آموزان در منطقه باشد، مجبورند که به کتابهای کمک درسی روی آورند.»
خانم جباری هم به عنوان نمونه به تغییر کتاب تاریخ و جغرافی سال سوم راهنمایی پس از 10سال اشاره می کند و می گوید: «چنانچه کتابهای درسی پربارتر، متناسب با استاندارد لازم و پاسخگوی نیازهای روز دانش آموزان باشد، هیچ معلم و مدیری دیگر سراغ کتابهای کمک درسی نمی رود.»
کمک درسی ها، قصه تکرار
علی رحمت نیا که 26سال سابقه مدیریت و فعالیت در آموزش و پرورش را دارد و در حال حاضر مدیر دبیرستان شهدای انقلاب در منطقه7 است، با اشاره به اینکه کتابهای کمک آموزشی که این روزها در ابعاد و اندازه های مختلف در کتابفروشی ها به چشم می خورد، و اغلب ذهن دانش آموز را از خلاقیت بازمی دارد، در توضیحات بیشتری به خبرنگار کیهان می گوید: «این کتابها در حال حاضر نقش حل المسائل را بازی می کنند و چون اغلب آنها دارای پاسخ نامه های تستی یا تشریعی هستند، ضمن اینکه دانش آموزان را تنبل می کند، مانع شکوفایی استداد آنها می شود.»
رحمت نیا در ادامه اضافه می کند: «کتابهای کمک درسی فقط برای دانش آموزان مقطع پیش دانشگاهی یا سوم دبیرستان که قصد ورود به دانشگاه را دارند، توصیه می شود چون نحوه تست زنی را آموزش می دهد، و با توجه به اینکه تا چند سال آینده مسئله حذف کنکور را در پیش رو داریم، کارایی این کتابها در این مقطع هم خودبه خود از بین می رود، چون کتابهای درسی ما هیچ مشکلی ندارد و پاسخگوی نیازهای علمی بچه ها می باشد.»
مهناز عباسپور، مدیر مدرسه راهنمایی دخترانه فجر صادق هم در گفت وگو با گزارشگر کیهان با اشاره به اینکه کتابهای کمک آموزشی قصه تکرار درسها و سؤالات می باشد می گوید: «اغلب سؤالات مطرح شده در اینگونه کتابها استاندارد نیست و مطابق با بودجه بندی و زمان بخش آموزشی مدارس نمی باشد.»
وی به دیگر معایب کتابهای کمک آموزشی اشاره کرده و می گوید: «سؤالات در این کتابها کپی برداری شده و در تمام مراحل شاهد تکرار مطالب هستیم ضمن اینکه همین تکرار و تشابه یک نوع سردرگمی در دانش آموزان بین انتخاب کتاب درسی با کمک آموزشی بوجود می آورد.»
خانم عباسپور خاطرنشان می کند: «با توجه به اینکه زمان آموزشی در مدارس دولتی محدود است عملا امکان تدریس آن در ساعت رسمی وجود ندارد، ضمن اینکه در مدارس غیرانتفاعی هم که معلمان زمان بیشتری در اختیار دارند باز هم فرصت آموزش این کتابها میسر نیست و از سوی دیگر ما با اعتراض برخی از والدین در خصوص هزینه اضافه و تکلیف زیاد به بچه ها هم مواجه هستیم.»
گله والدین از تدریس کتابهای کمک آموزشی
با توجه به اینکه طبق قانون، آموزش و پرورش در کشور رایگان می باشد، پرداخت هرگونه وجه اضافه از والدین برای تهیه کتابهای کمک درسی؛ اعتراض خانواده ها را به دنبال دارد.
آقای ترابی، پدر دو فرزند مقطع سوم راهنمایی و دوم دبیرستان است که در گفت وگو با کیهان با اشاره به اینکه مسئولان باید نظارت بیشتری بر چاپ کتابهای کمک آموزشی داشته باشند، می گوید: «برای دو فرزندم 50هزار تومان کتاب کمک درسی خریده ام که البته مدرسه ما را مجبور کرده است، اما نمی دانم واقعاً چه ضرورتی دارد ما این همه هزینه تهیه کتاب را متقبل شویم. چون اصلا بچه ها فرصت خواندن این همه کتاب را ندارند.»
خانم پناهی هم که شاهد گفت وگو ما است در تایید صحبتهای این آقا می گوید: «دخترم کلاس سوم ابتدایی است که علاوه بر کتابهای درسی معمولی، معلمشان لیست بلند بالایی از کتابهای کمک آموزشی برای ما فرستاده که باید تهیه کنیم، به نظر نمی رسد دانش آموز سال سوم نیاز به این همه مطالب تکراری و کتاب اضافه داشته باشد.»
بسته های آموزشی در راه است
«کتاب یک رسانه آموزشی است و برنامه درسی یعنی آنچه که دانش آموز تحت سرپرستی و با هدایت معلم در ارتباط با اهداف و مقاصد آموزشی، تحت آموزش و یادگیری قرار می گیرد.»
محمدعلی جمالی فر سرپرست دفتر برنامه ریزی و تألیف سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی کشور در گفت وگو با گزارشگر کیهان ضمن بیان مطلب فوق می گوید: «برنامه درسی چارچوب دارد که در آن نقشه یادگیری براساس سن، توان یادیگری و نیاز برای دانش آموزان طراحی و براساس آن نقشه متنی که در کتاب درسی نوشته شده، توسط معلم در ساعت رسمی برای بچه ها تدریس می شود.
وی به وضعیت فعلی کتابهای درسی اشاره می کند و می گوید: «الان کتابهای درسی برای ما محوریت دارد و مبنای آموزش قرار می گیرد و سازمان پژوهش ها برای تقویت بنیه علمی دانش آموزان بسته های آموزشی شامل راهنمای معلم، سی دی های آموزشی و فیلم طراحی کرده است که مجموعه این رسانه ها رسالتشان بر مبنای یادگیری پایدار در دانش آموزان است.»
جمالی فر می گوید: «در حال حاضر از روش فعال استفاده می کنیم تا دانش آموز در یادگیری درگیر شود ضمن اینکه شرایطی که معلم در کلاس فراهم می کند باعث مشارکت دانش آموزان هم می شود و بچه ها از طریق گروه تفکر خلاق و سایر روشها در برنامه های درسی فعالیت می کنند در این برنامه هر عاملی که این فرایند را مختل سازد، یادگیری را آسان کند، جلوی فکر، تلاش، پژوهش و مطالعه را بگیرد و جواب آماده در اختیار دانش آموزان قرار دهد و محور برنامه ها حفظیات باشد، از نظر ما مردود است و با آنها برخورد می کنیم.»
سرپرست دفتر برنامه ریزی و تألیف کتابهای درسی در ادامه با بیان اینکه کتابهایی که با عنوان کتابهای کمک آموزشی در بازار توزیع می شود مورد قبول آموزش و پرورش نیست، می گوید: «کتابهای کار در آموزش و پرورش تعریف ویژه ای دارد. کتاب کار مقاطع مختلف تحصیلی آموزش و پرورش بر مبنای برنامه های درسی تألیف شده که مکمل کتاب درسی بوده و با آنچه که تحت عنوان کتابهای کار در بازار توزیع می شود متفاوت است.»
جمالی فر می گوید: «کتاب کار مجموعه ای از فعالیتهای متنوع برگرفته از کتابهای درسی در حوزه های شناختی، مهارتی و نگرشی در راستای برنامه درسی ملی، کتابهای آموزشی مختلف به تناسب دوره تحصیلی و سن طراحی می شود.»
وی اضافه می کند: «در کتاب درسی سعی شده تا ضمن تشریح مفاهیم برنامه درسی، زمینه فعالیت بیشتر برای دانش آموزان فراهم شود تا یادگیری استحکام یابد.»
وی اضافه می کند: «ارائه کتابهای کمک آموزشی که در برخی اوقات در بازار عنوان کتاب کار را یافته اند، نگران کننده است، چرا که این نوع کتابها تک بعدی است در حالیکه کتابهای کار آموزش و پرورش مجموعه ای از دانش، مهارت، تعلق و خلاقیت دانش آموزان را تقویت می کند.»
وی تصریح می کند: «البته از ناشران آن دسته از کتابهای کمک آموزشی که همسو با برنامه درسی، کتاب تألیف می کنند، حمایت می شود و انتشارات مدرسه با استفاده از استانداردهای تعریف شده تألیفاتی در راستای اهداف برنامه درسی دارد که این دسته از انتشارات همواره مورد حمایت آموزش و پرورش است.»
ضرورت تألیف و تدوین کمک آموزشی ها
از آنجایی که هدف از آموزشهای علمی و مهارتی به دانش آموزان تعمیق و تحصیل در یادگیری است که در نهایت منجر به تغییر رفتاری در آنها می شود، به همن منظور در حوزه آموزش علاوه بر معلم و کتاب، والدین، همسالان و جامعه نیز می توانند به عنوان یک معلم عمل کنند اما نقش آنها به تناسب تأثیرگذاری آنان متفاوت است، بنابراین آموزش و پرورش می تواند از هر روشی که باعث پیشرفت تحصیلی دانش آموزان شود، استفاده درست و بهینه نماید.
صفی الله ملکی معاون آموزشی و پژوهشی مؤسسه آموزش از راه دور در وزارت آموزش و پرورش در گفت وگو با گزارشگر کیهان در توضیحات بیشتری در خصوص استفاده بهتر از این ظرفیتها می گوید: «مسئولان نهادها و ارگانها اعم از بخش خصوصی و دولتی باید نسبت به آموزش نونهالان و آینده سازان کشور، به تناسب امکانات و ظرفیتها با آموزش و پرورش همکاری و هماهنگی داشته باشند، به همین منظور، به نظر می رسد، کتابهای کمک درسی و یا خودآموز می تواند به عنوان یک مشاور فردی برای دانش آموزان محسوب شود و در صورت رعایت استانداردهای آموزشی و هماهنگی با سازمان پژوهش و برنامه ریزی کتب درسی، می تواند تا حدودی مفید باشد.»
ملکی در ادامه به مشکلات استفاده از کتابهای کمک آموزشی اشاره می کند و می گوید: «مشکل عمده کتابهای خودآموز: این است که دانش آموزان را فعال و خودجوش بار نمی آورد، بلکه آنان را متکی و وابسته به کتاب می کند و مانع خلاقیت، نوآوری و حتی پویایی در بچه ها می شود.»
وی همچنین به سودجویی برخی از ناشران و مؤسسات فرهنگی هم اشاره می کند و می گوید: «متأسفانه بعضی از انتشاراتی ها به جای آنکه به فکر آموزش بهتر و تقویت بنیه علمی دانش آموزان باشند، فقط دنبال سودجویی و درآمدزایی برای خود هستند و این مسئله نظارت بیشتر مسئولان را بر امر چاپ و انتشار کتابهای درسی و کمک درسی می طلبد.»
وقتی از آقای ملکی در خصوص ممنوعیت تدریس کتابهای کمک آموزشی در ساعات رسمی مدارس سؤال می کنم، در پاسخم می گوید: «در مراکز آموزش از راه دور کشور استفاده از هرگونه جزوات و کتابهای غیرتأیید مرکز آموزش از راه دور برای استفاده دانش آموزان ممنوع است و صرفاً کتابهای خودآموز چاپ شده با هماهنگی سازمان پژوهش و برنامه ریزی کتب درسی قابل استفاده است.»