در گفتارهای عامیانه و ضرب‌المثل‌ها همواره از خواب زمستانی سخن گفته شده است و این اصطلاح برای مردم واژه آشنایی است، اما واقعیت این است که خواب بهاری در عمل مصداق بیشتری دارد و همه ما به نوعی آن را تجربه کرده‌ایم. چه بسیار زمان‌هایی که سر کلاس، محل کار، در اتوبوس و تاکسی، خواب بهاری پلک‌های ما را سنگین و چشم‌های ما را قرمز کرده است.
به راستی چرا در بهار که با شادابی و طراوت شناخته می‌شود، احساس خوابآلودگی به سراغ انسان می‌آید؟
کسالت بهاری از دیدگاه پزشکی بیماری محسوب نمی‌شود، بلکه این حالت ناشی از تغییرات بدن به واسطه گذر از فصل زمستان به فصل بهار است. این تغییرات تنها مختص انسان نیست، بلکه در میان جانوران نیز تغییرات چشمگیری در این زمینه مشاهده می‌شود. کافی است نگاهی به پرندگان بیندازیم؛ اغلب پرندگان بر خلاف دیگر ماه‌های سال، به ناگاه در اوایل اسفند یا ساکت می‌شوند یا به ندرت آواز می‌خوانند.
البته کسالت بهاری می‌تواند با افزایش شیوع آلرژی در این فصل نیز ارتباط داشته باشد. با فرارسیدن فصل بهار، میزان بروز آلرژی‌های فصلی و همچنین سرماخوردگی به دلیل متغیر بودن هوا افزایش می‌یابد که برای کنترل آن، افراد مجبورند داروهایی را مصرف کنند که گیجی و خوابآلودگی در پی دارند.
آمار نشان می‌دهد که در ایران، 62 درصد رانندگان در حالت خوابآلودگی هم رانندگی می‌کنند که این امر بسیاری از مرگ و‌میرها را در پی دارد. معمولا مصرف قرص‌های ضدحساسیت یا آنتی‌هیستامین که برای برطرف کردن آبریزش بینی یا حساسیت‌ها مصرف می‌شوند و باعث خواب آلودگی می گردند، احتمال تصادفات را بالا می‌برند.
طبق آمار ارائه شده در سال‌های اخیر، 60 تا 70 درصد آلمانی‌ها نیز از کسالت بهاری رنج می‌برند. بر این اساس، دانشمندان تحقیقات بسیاری را به منظور کشف علل تغییر وضعیت و دگرگونی احساسات در انسان‌ها و جانوران در فصل بهار انجام داده‌اند. آنها با مطرح کردن این پرسش که آیا دلیل این تغییر وضعیت، بلند بودن روزهاست یا خیر، دست به آزمایش‌های متعددی زدند. از جمله آن که، گروهی از پرندگان را در حاشیه پنجره‌ها و نزدیکی نور نگه داشته و برخی دیگر را در تاریکی مطلق جای دادند، نتیجه این شد که پرندگان لب پنجره بسیار زیباتر و با نشاط تر از آنهایی که در فضای تاریک زندگی می‌کردند، آواز می‌خواندند.
همچنین با کالبد شکافی برخی از پرندگان دریافتند که مغز پرندگان در فصل بهار کمی بزرگ تر از اندازه معمول می‌شود.
دانشمندان دریافتند که دو نوع هورمون در این رابطه نقش بسیار مهمی دارند: هورمون «ملاتونین» که هورمون خواب نیز نامیده می‌شود و هورمون «سروتونین» یا هورمون نشاط که شادی‌آور بوده و ترشح آن موجب ایجاد تحرک و انرژی در بدن می‌گردد.
هورمون ملاتونین توسط هیپوفیر در مغز تولید می‌شود و همان گونه که اشاره شد، هدایت ریتم خواب و بیداری انسان بر عهده این هورمون است. میزان بالای ملاتونین در بدن فعالیت جسم را کاهش داده و میزان نشاط و سرحالی را پایین می‌آورد، اما در طول روز و ساعات روشن سروتونین (هورمون شادی) بیشتری تولید می‌شود و این هورمون میزان فعالیت جسم را بالا برده و نشاط و احساس شادی را به میزان قابل توجهی افزایش می‌دهد.
به گفته پزشکان، 1 تا 2 ساعت گردش در هوای آزاد بعد از طلوع خورشید می‌تواند به ترشح بیشتر سروتونین در فاصله زمانی کوتاه تر کمک کند که نتیجه آن افزایش نشاط در بدن و رفع خستگی و کسالت است. دانشمندان همچنین معتقدند، تغییرات شدید آب و هوایی باعث نیاز بیش از حد معمول انسان به خواب در فصل بهار می‌شود.
رگ‌های خونی بدن انسان به خوبی قادرند با هرگونه دمایی خود را وفق دهند. بر این اساس رگ‌های بدن در فصل گرما گشاد و در سرما دوباره تنگ می‌شوند. با این وجود رگ ها نمی‌توانند در بهار به حد کافی و با سرعت مورد نیاز، خود را با تغییرات سریع و نسبتا شدید آب و هوایی تطابق دهند که نتیجه این حالت ایجاد سرگیجه و سردرد در انسان است. از سویی دیگر، بدن انسان در فصل بهار به شدت نیازمند تامین انواع ویتامین‌ها و مواد معدنی مانند آهن است، چرا که کمبود این ماده مهم حیاتی، خون‌سازی را دچار اختلال کرده و به دنبال آن روند تامین اکسیژن مورد نیاز بدن مختل می‌شود که نتیجه آن خستگی، ضعف و افت کارایی بدن است.
البته هر نوع خوابآلودگی در فصل بهار را نمی‌توان به حساسیت‌ها و آلرژی فصلی نسبت داد.
دکتر قلعه‌بندی، متخصص اعصاب و روان در این باره می‌گوید: تا چند دهه ی قبل، پرخوابی نشانه تنبلی و تمارض، یک ویژگی نامطلوب شخصیتی یا حداکثر به عنوان نشانه‌ای از نارکولپسی (نوعی اختلال خواب که با حملات خوابآلودگی در طول روز و کاهش هوشیاری مشخص می‌شود) تلقی می‌شد، اما توجه علمی به مسئله ی پُرخوابی به دنبال نقش آن در بیماری‌های شدید و تهدیدکننده حیات، افزایش یافت.
دکتر قلعه‌بندی علت‌های مختلف رفتاری، بیماری‌ها و داروهای مختلف در سبب‌شناسی خوابآلودگی مفرط روزانه را موثر دانسته و افزود: مهم ترین علت خوابآلودگی روزانه سندرم خواب ناکافی هنگام شب است. وی اختلال تنفسی مربوط به خواب مانند آپنه انسدادی خواب، اختلال ریتم سیرکادین مانند سندرم فاز خواب تاخیری، اختلال خواب ناشی از نوبت کاری و بیماری‌های نورولوژیک مانند نارکولپسی و سندرم پاهای بی‌قرار را از مهم‌ترین علت خوابآلودگی مفرط روزانه دانسته و اضافه کرد: بیماری‌های داخلی مانند نارسایی قلب، کلیه و کبد، بیماری‌های روانپزشکی مانند افسردگی و غیر تیپیک و انواع داروهای موثر بر سیستم عصبی مرکزی مانند داروهای خواب‌آور نیز از دیگر علل ایجاد خوابآلودگی در روز به شمار می‌آیند.
دکتر قلعه‌بندی خوابآلودگی مفرط روزانه را اختلال شایعی دانست که 10 تا 25 درصد از جمعیت عمومی را در بر می‌گیرد.
همین چند وقت پیش بود که در خبرها آمده بود، محققان دانشگاه آکسفورد عامل ایجاد حس خوابآلودگی را کشف کرده‌اند. به گفته آنان میزان خواب انسان توسط یک رشته سلول عصبی درون چشم کنترل می‌شود. محققان دریافتند که دو مرکز عصبی در مغز به صورت مستقیم توسط این اعصاب فعال و کنترل شده و در انسان ایجاد حس خواب و بیداری می‌کنند.
متخصصان امیدوارند با مشخص کردن کامل این سیستم بتوانند شیوه جدید درمانی را برای جلوگیری از بروز اختلالات در سیستم خواب انسان و همچنین درمان آن ارائه دهند.
روزنامه جام جم
